De Marktstraat in De Oorlogsjaren in Arnhem

Op 25 juli 1945 verscheen in het Arnhemsch Dagblad het verslag van de bevrijding van politieke gevangenen uit het huis van bewaring vlak achter de Marktstraat, grenzend aan de tuin van dr. van Niekerk aan de Eusbiusbinnensingel.

KOM EENS KIJKEN, het Huis van Bewaring loopt leeg! De K.P. bevrijdde 47 politieke gevangenen.

In het voorjaar van 1944 werden uit den koepel twee gevangenen bevrijd, onder wie ds. Frits Slomp, een van de belangrijkste verzetslieden, in wiens cel toen dag te voren ook Bernard Verhoeven had gezeten. Twee auto's met 8 man van de K.P. in marechaussee- en andere uniformen, vertrokken van Het Hemeldal in Oosterbeek, drongen binnen met de verklaring dat zij een arrestant kwamen brengen en wisten met de bevrijde Häftlinge te ontkomen.

In Oosterbeek had echter een N.S.B.er hen zien gaan en komen; hij stelde den S.D. op de hoogte die op de loer ging liggen en tenslotte in het rusthuis een uitgebreid onderzoek instelde. Er werd vergeefs naar bezwarend materiaal tegen de beide leiders van het LO. werk, Chris en Nico, gezocht; de S.D. arresteerde echter den heer E. H. J. Zwart, die van het geheele geval op de hoogte was, onderwierp hem aan een reeks strenge verhooren in het gebouw aan den Utrechtschen weg maar werd niets wijzer. Hij werd tenslotte overgebracht naar het Huis van Bewaring aan het Walburgsplein. Daar zaten ook de burgemeester van Zutphen en zijn zoon, de heer en J. en W. Dijckmeester.

Deze drie heeren moesten tot iedere prijs worden bevrijd. De K.P. ging opnieuw aan het werk. Zij kwam bijeen boven den winkel van den heer Sipman aan den Jansbinnensingel. daar werden teekeningen van het gebouw bestudeerd en allerlei omstandigheden nagegaan. Omstreeks den 1sten Juni ging men over tot de uitvoering van plan 1.

Des nachts tegen twaalven begaven 11 man van de K.P. (er was niet één Arnhemmer bij, evenmin als bij de andere pogingen) zich via een gang vanuit de Walburgsstraat met 'n ladder naar den gevangenismuur. Het was hun bedoeling den buiten-wachthebbenden agent van de Schalkhaar-politie te overrompelen op het tijdstip dat hij werd afgelost, omdat dan een van de deuren door agent nr. 2 geopend zou zijn. Agent nr. 1 begon echter hevig te schieten zoodra hij onraad bemerkte, zoodat de K.P. ijlings de beenen moest nemen. Zij verspeelde daarbij de ladder met een daaraan voor het dempen van het geluid gebonden directoire, gemerkt met de letter S.

Plan nr. 2, dat vervolgens te berde kwam, beoogde 't omkoopen van 2 Schalkhaar-agenten. Er werd 10.000 gulden geboden, maar toen 14 man van de K P. reeds weer uit vele deelen van het land (Drenthe, Twente, Zwolle. Apeldoorn) bij den heer Sipman waren vergaderd kwam des nachts tegen tegen eenen het bericht dat de bewakers niet durfden voor hun gezin. Men zag er om dezelfde reden van af, te trachten de bewakers binnen te overreden.

Plan 3 werd op 9 Juni gewaagd. Men had tenslotte een van de surveillanten bepraat: hij zou de K.P. tegen eenen binnenlaten. Inspecteur Maris van de Arnhemsche politie, die ook reeds eerder had bemiddeld, droeg er zorg voor dat zijn nachtploeg niet in de binnenstad wandelde, doch naar de Geitenkamp was gezonden. De K.P. toog op pad met een speciale trap die bijna rechtstandig tegen den muur kom worden gezet en van een sterken kabel was voorzien. Via den tuin van dr. van Niekerk slopen ditmaal 20 man naar den muur, die op dat punt werd overschaduwd door een oude beuk. Zes man waren al over den muur toen de wachthebbende agent kwam vertellen dat de Duitschers dien nacht een speciale bewaking in het gebouw hadden ingesteld. Alzoo: opnieuw terug.

Dan brak de Zondag aan, 11 Juni 1944. De geheele ploeg was gearriveerd, 20 man en één meisje. Sommigen hadden, evenals de vorige malen, geslapen bij moeder Spieksma op het Eusebiusplein. Ze zaten nu allen weer aan den Jansbinnensingel. Sommigen stonden aan het raam. Er werd piano gespeeld en gezongen: Hei, hei, meisjelief. Men was niet opgewonden. Af en toe bracht een koerier een bericht van het Walburgsplein waar een gefingeerde baby werd rondgereden in een kinderwagen door een pseudo moeder en een dito vader. Men hield het huis van den directeur in het oog. Men had dezen reeds vroeg opgebeld met de mededeeling dat een predikant met zijn vrouw hem wenschte te spreken over een van de politieke gevangenen. Hij gaf niet thuis. Men beide weer, en nog eens. Eindelijk kwam er tegen half twaalf bericht dat hij den dominee te kwart voor één verwachtte.

Het uur was daar. De K.P. verliet het huis in kleine groepjes, de chef Johannes en het meisje voorop. Sommigen waren op rijwielen. De revolvers stonden op scherp. De stoet ging door niets vermoedend Arnhem dat de rust van 't middaguur langs haar singels genoot. Johannes belde aan. De directeur deed open. Onmiddellijk schoof er een voet tusschen de deur, acht a tien man drongen naar binnen, dan sloot zij zich onopvallend. Buiten surveilleerden de anderen. Men dwong den directeur den serie sleutel af te geven: hij wierp hem Johannes onder protest voor de voeten. De gebeurtenissen voltrokken zich dan zoo kalm als was er sprake van een of ander gezelschapsspel. De seriesleutel opende het eene hek na het andere. Portier en bewakers werden bijeen gedreven en opgesloten in een cel boven de poort. De directeur, zijn vrouw en zijn dochter kwamen in een tweede cel. Hij vroeg om een stoel: hij kreeg er een. Hij vroeg om water: men bracht hem een glas. In de hall werd aan de bewakers, die op de ijzeren omgangen waren, het bevel gegeven: „Handen omhoog en sleutels laten vallen". Zij deden het onmiddellijk. „We hadden er al op staan wachten", zeiden ze later", we dachten: „zouden ze nou nooit komen?" Een man bewaakte de telefoon. Er was geen Schalkhaar-politie, er waren geen moffen, er werd niet opgebeld van kwart voor een tot half twee.

Men opende de cellen der politieke gevangenen, die kenbaar waren aan kaarten van een andere kleur. 47 treden er naar buiten, 18 vrouwen en meisjes, 29 mannen. Enkele anderen weigerden zich te laten bevrijden, omdat zij represailles voor hun gezinnen vreesden. Men stelde allen op voor de cellen. Er werden foto's gemaakt. Johannes hield een korte toespraak en zei dat zij nu allen vrij waren. Houdt U kalm. Maakt U snel uit de voeten. Men gaf hun hun kleeren uit de bewaarplaats. Ieder kreeg een enveloppe met tien gulden en een bonkaart. Sigaretten werden opgestoken. Enkele strafgevangenen werden rumoerig omdat zij geen eten kregen. Men was wel genoodzaakt hen los te laten, omdat anders de aandacht van de omgeving te vroeg zou worden getrokken. Dan opende zich de poort naar de vrijheid. Kleine groepjes, hier en daar vergezeld van een K.P.man, schoven over het plein. Zij verdwenen in de Beekstraat, de Walstraat, naar den Dam.

Het kon niet verborgen blijven. Menschen kwamen aan het raam „Man, kom toch eens gauw kijken: het Huis van Bewaring loopt leeg". Maar niemand kon vermoeden dat hier een koelbloedige bevrijding aan den gang was. Dat werd eerst duidelijk tegen tweeën toen het lawaai van de hongerende strafgevangenen de aandacht had getrokken. Overvalwagens stoven het plein op, de straten werden afgezet, iedereen aangehouden. Heel de stad werd gealarmeerd, razzia’s op de trams en aan de stations en poorten. De trein naar Zutphen werd achter de Steeg tot stoppen gedwongen en van voor tot achter doorzocht. Maar de vogels zaten in den voorafgaanden trein. Op den Velperweg werden tegen vijven 5 man geknipt, die daar gearmd rondliepen. Eén bevrijde ging zich weer melden. Een van de vrijgelaten strafgevangenen werd door een politieagent in de Weerdjesstraat gezien. „Ga jij maar weer mee", zei de agent die zijn oogen niet kon gelooven. De man ging.

De rest was en bleef gevlogen. De K P. mannen stapten weer op de fiets en karden terug naar het Noorden. Hun wachtte een volgend karwei.

Jan O